نخل گردانی: نمایش تمثیلی از جاودانگی حیات شهیدان

اسطوره و نگاه به تاریخ از خلال آن، همواره در جوامع بشری منطقی بوده که در میان عامه ی مردم و در فرهنگ مردمی جریان داشته و اکنون نیز دارد و به گفته ی میرچیا الیاده؛ مردم هماره میل دارند که رویدادهای تاریخی را با توجیهی فرا تاریخی دریابند و به این ترتیب این رویدادها و اشخاص تاریخی بدل به اسطوره می شوند. (Eliade, Mircea, The Myth df the Eternal Return: Cosmos and History).بسیاری از این اسطوره ها در آیین ها و رفتارهای دینی و مذهبی وجود دارد و عرصه ی ادیان همواره یکی از جایگاه های ساخت اسطوره است. برخی از اسطوره های دینی در تمثیل ها و تصویرها و صورت ها، در رفتارهای مذهبی مردم یک جامعه متجلی شده اند و جلوه ی صوری و نمایش گونه ی این اسطوره ها دلیل ماندگاری و نفوذشان تا کنون بوده است.در آیین ها و رفتارهای مذهبی مربوط به دین اسلام و شیعیان، نمودهای بسیاری از آنچه که در بالا گفته شد، وجود داشته و دارد. مراسم عزاداری علی الخصوص، در دورهای زمانی خاص خود، بسیاری از این اشکال نمایش گونه را در کشور ما به وجود می آورند که عمیقا ریشه در فرهنگ مردم آن دارد.نخل گردانی( تابوت گردانی)، از مناسکی است که در ایام سوگواری شخصیت های دینی و اسطوره ای، در اکثریت شهرهای ایران به اجرا در می آید و مردم عامه با توجیهات خود درباره ی برگزاری آن، می توانند رهنمون ریشه یابی این منسک و بسیاری مناسک دیگر باشند؛«فلسفه ی پیدایی چنین صورت های مثالی و شبیه ها و تابوت واره ها در رفتارهای آیینی-عبادی مردم هر جامعه را باید در فرهنگ دینی همان جامعه و در نظام اعتقادی مردم آن در گذشته های دور، و در تاریخ اسطوره ای و فرهنگ های درآمیخته با فرهنگ آن مردم جست و جو کرد.» استاد علی بلوکباشی، در کتابی با همین عنوان؛ «نخل گردانی»، به شناخت و تحلیل ریشه های تاریخی و اسطوره ای این منسک پرداخته است. او درباره ی شیوه های دست یابی به ریشه های این گونه آیین ها می نویسد:«توجیه مردم از این گونه مناسک و آیین ها، توجیهی کلی و بر اساس شنیده ها و گفته هایی است که سینه به سینه از گذشتگان به آیندگان رسیده است. توجیه عامه ی مردم از این رفتار تمثیلی اصولا مبتنی بر منطق عامه و شعور جمعی است و بر مجموعه ای از عقاید کهن و روایات شفاهی استوار است. اما، همین توجیه و استدلال و ارجاع خاستگاه و پیشینه ی تابوت یا شبیه گردانی به رسم های کهن، ما را کم و بیش به دریافت بخشی از واقعیت ها کمک می کند.» رسم «تابوت گردانی» درمیان شیعیان احتمالاً همزمان با تشکیل نخستین تجمع‌های شیعی در مجالس سوگ شهیدان دین و راه افتادن دسته‌های زائر مرقد امیرمؤمنان حضرت علی (ع) و امام حسین(ع) رواج یافت. مطابق مدارکی که به دست آمده «شعاری» یا ساز و برگی مخصوص در میان شیعیان، از اوایل سده پنجم هجری، وجود داشته است که از آن در مراسم سوگواری خود استفاده می‌کردند. «ابن جوزی» در «المنتظم» در شرح وقایع سال ۴۲۵ق می‌نویسد: شیعیان محله کرخ بغداد، به هنگام رفتن به زیارت مزار امیرمؤمنان و سیدالشهدا و دستگاههای آرایه بندی و طلاکاری شده‌ای به نام «منجنیق» با خود حمل می‌کردند. منجنیق نخستین و قدیم ترین تابوت واره مذهبی شیعیان مظهری از تابوت یا صندوق گور (ضریح) حضرت علی (ع) و امام حسین(ع) بوده است.. شباهت تقریبی میان منجنیق شیعیان کرخ و نخل امروزی را یک  باستان شناس و سیاحتگر فرانسوی، با وضعی از نخل نیشابوریان در چند صد سال بعد تأیید می‌کند. وی که در نخستین دهه قرن بیستم از ایران دیدن می‌کرد، با مشاهده نخل اهل نیشابور که در میدان عمومی ‌شهر نیشابور قرار داشت، آن را یک نوع منجنیق وصف می‌کند و می‌نویسد: «منجنیق شعار مقدسی است که در روز عاشورا آن را با پارچه‌های ابریشمی ‌زینت داده و با تشریفات زیادی در محلات می‌گردانند.» «این منجنیق نقاشی شده و از نوارهای نازکی پوشیده شده بود و در میان آن وسایل روشنایی از قبیل لاله و غیره دیده می‌شد.

نخل برداری؛ کهن‌ترین آیین عزاداری یزدی‌ها استان یزد یکی از مناطقی است که آیین عزاداری شهادت امام حسین (ع) در آن به شکل ویژه‌ای برگزار می‌شود و نخل‌برداری یکی از آیین‌های کهن آن به شمار می‌رود. مراسم نخل‌برداری در برخی شهرستان‌های استان نظیر مهریز و تفت به شکل ویژه‌ای برگزار می‌شود و این مراسم هر ساله از سراسر کشور حتی از کشورهای خارجی نیز بازدیدکنندگان بسیاری دارد.
اعتقاد و باور مردم به مراسم نخل‌برداری، این مراسم را به یکی از اصلی‌ترین برنامه‌های عزاداری این استان تبدیل کرده است و شور و شوق به امام حسین (ع) و خاندان و یاران ایشان در این مراسم به چشم می‌خورد.
این مراسم به طور معمول در روز دهم محرم و بعد از بجا آوردن نماز ظهر عاشورا برگزار می‌شود، اما مراسم نخل‌برداری در نقاط مختلف استان یزد با توجه به برداشت‌ها و سمبل‌های نخل‌ متفاوت است.
نخل که چوب‌بستی بزرگ به شکل برگ درخت است، برای مردم یزد نماد عزاداری امام حسین (ع) و در خارج از حسینیه‌ها و تکایای بزرگ در طول سال معمولاً نخلی بزرگ نگهداری می‌شود، اما در این میان نخل‌های مسجد جامع، حسینیه شاه‌ولی تفت، حسینیه مهریز، مجموعه امیرچخماق و … از معروف‌ترین نخل‌های استان به شمار می‌روند.
برای برگزاری این آیین ویژه کار سیاه‌پوش کردن نخل و تزئین آن با آینه و گل و نخ‌های رنگی تقریباً از نخستین روزهای ماه محرم آغاز می‌شود و جوانان با شور و شوق خاصی این کار را انجام می‌دهند و البته این اقدام هر ساله با مراسم ویژه‌ای آغاز می‌شود.
یکی از روسای هیأت‌های مذهبی استان یزد در مورد مراسم نخل‌برداری به خبرنگار فارس گفت: «نخل» به عنوان تابوت امام حسین (ع) شناخته می‌شود که چوب بستی عظیم به شکل برگ درخت است، اما شباهتی به برگ درخت خرما ندارد.
حسین اسلامی اظهار داشت: در ایام محرم نخل را با پارچه سراسر سیاهپوش می‌کنند و از آن صدها شمشیر، قمه و خنجر برهنه آویزان می‌کنند. این نخل تزئینات دیگری نظیر آینه، میوه، پولک‌های مختلف، منگوله‌های تزئینی، دستمال‌های ابریشمی رنگی نیز دارد که در دو طرف نخل بسته می‌شود.
وی افزود: در دهه اول محرم و یا در دهه آخر صفر، نخل توسط مردم عزادار مانند کشتی به حرکت در می‌آید و سه دور گرد میدان نخل می‌چرخد و آنگاه آرام آرام به درون آشیانه خود باز می‌گردد.
اسلامی ادامه داد: مراسم نخل‌‌برداری در بسیاری از شهرهای یزد مختص روز عاشوراست و در روزهای دیگر نخل‌برداری انجام نمی‌شود.
وی ادامه داد: این مراسم هرسال با روضه‌خوانی، سینه‌زنی، عزاداری، پخش نذری، ذبح قربانی و دود کردن اسفند همراه است و در شهرستان‌هایی نظیر تفت و مهریز باشکوه و عظمت خاصی برگزار می‌شود.
مسئول هیأت مذهبی مسجد نصرت‌آباد یزد همچنین اظهار داشت: نخل‌ها در دیگر ایام سال بدون تزئین در کنار حسینیه‌ها، تکایا و میادین بزرگ شهر قرار دارند و سمبل عشق و ارادت مردم یزد به امام حسین(ع) به شمار می‌روند.
در مورد پیدایش نخل و وجه تسمیه آن عقایدی بسیاری وجود دارد، عده‌ای نخل را اقتباس از خیمه مجمع حضرت موسی (ع) می‌دانند و معتقدند این خیمه با اقتباس از تابوت عهد (صندوقی که خداوند برای مادر موسی (ع) فرستاد تا او را در آن قرار دهد، بعدها این تابوت به دست قوم وی افتاد و از آن نگهداری کرده و بدان تبرک می‌جستند) ساخته شده است.
برخی نیز معتقدند، نخل به خیام حضرت امام حسین (ع) اشاره دارد و می‌خواهد خاطره خیمه‌های حرم آن امام در کربلا را مجسم کند. بسیاری نیز بر این عقیده‌اند که نخل، یادآور گهواره دو گوشواره عرش مجید، یعنی حضرت امام حسن (ع) و امام حسین (ع) است، اما اعتقاد حاکم آن است که چون بدن مطهر و مقدس سالار شهیدان کربلا، حضرت امام حسین (ع) را بدون تشییع به خاک سپرده‌اند، شیعیان همه ساله به جبران آن سال، این رسم را تکرار می‌کنند و حجیم بودن نخل بیانگر عظمت و بزرگواری آن حضرت است.
بزرگی و سنگینی این نخل‌ها به حدی است که برای بلند کردن و گرداندن آن باید چند صد مرد قوی آن را از زمین بردارند و بر دوش گیرند و حمل کنند.
هنگام نخل‌گردانی یکی از سادات بر بلندای نخل قرار می‌گیرد و با صدای ضربات سنج و یا حسین(ع) نخل‌گردانان را هدایت می‌کند تا نخل با هماهنگی مردان از زمین بلند شود و به گردش درآید.
یکی از کارشناسان فرهنگی نیز در این باره به خبرنگار فارس گفت: بر خلاف آیین و سنتی که شاید در بسیاری از شهرها و استان‌های کشورمان در حال فراموشی است، نخل‌برداری مردم یزد هرگز به دست فراموشی سپرده نشده و مردم این استان هر سال این مراسم را با شکوه ویژه‌ای برگزار می‌کنند.
محمدحسین شایق اظهار داشت: این سنت از دیرباز در میان مردم استان یزد رواج داشته و امروز تقریبا ۹۰ درصد مردم این استان در نقاط مختلف در مراسم نخل برداری شرکت می‌کنند.
وی افزود: علاوه بر مسلمانان و شیعیان استان یزد، حتی زرتشتیان نیز احترامی ویژه برای مراسم نخل برداری قائل هستند و در برخی محلات حتی دیده شده که نذوراتی نیز از سوی آنها هنگام نخل‌برداری در میان مردم توزیع شده است.
شایق خاطرنشان کرد: قدمت و پیشینه مراسم عزاداری مردم یزد همچنین جذابیت و شور و اشتیاق مردم به خاندان حضرت رسول (ع) به حدی است که این مراسم در فهرست مراسم‌های ملی سازمان میراث فرهنگی ثبت شده است.